काठमाडौं । चीनको बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ (बीआरआई)को इतिहास लेखिन्छ या लेखिन्न भन्ने निश्चित छैन । विश्व अर्थतन्त्रको ठूलो भागलाई बेइजिङमा जोड्न डिजाइन गरिएका उदीयमान बजारका रुपमा रहेका देशहरूमा पूर्वाधार परियोजनाहरूको नेटवर्क निर्माण गर्न एक ट्रिलियन अमेरिकी डलर भन्दा बढी खर्च गरेपछि यसमा दरार आउन थालेको छ।

बीआरआईको कोष सुक्दै गएको छ । विद्यमान परियोजनाहरू खण्डित हुँदैछन् र बीआरआई लागु गरिरहेका देशहरु ऋणमा डुबिरहेका छन् यसले केही राष्ट्रहरूलाई चिनियाँ प्रभाव विरुद्ध खुलेर विद्रोह गर्न नेतृत्व गरिरहेको छ।

नरम भइरहेको विश्वव्यापी आर्थिक दृष्टिकोणलाई ध्यानमा राख्दै बीआरआईको भविष्य र बीआरआईको स्थानीय चुनौतिहरूलाई समेट्न चीनले निकट भविष्यमा आफ्नो विदेश नीति प्रयासहरूलाई कसरी केन्द्रित गर्न सक्छ भन्नेबारे केही कठिन प्रश्नहरू सोध्ने समय आएको छ।

उत्पत्तिका बेला बीआरआई एसियादेखि दक्षिण अमेरिकासम्मका उदीयमान बजारहरूमा चिनियाँ प्रभाव विस्तार गर्ने माध्यम थियो। सन् २०१० को मध्यमा बीआरआईले वास्तविक गति प्राप्त गर्यो। त्यतिबेला सामूहिक आर्थिक कथा उदीयमान बजारहरूको लागि तर्कहीन आशा थियो।

वर्ल्ड इकोनोमिक फोरमदेखि फाइनान्सियल प्रेसका पानाहरूमा उदीयमान बजारहरूलाई अर्को ठूलो आर्थिक चमत्कारको रूपमा व्याख्या गरिएको थियो। 

स्मार्टफोन र उड्डयन लिङ्कहरू मार्फत बढ्दो कनेक्टिभिटीले केन्यादेखि काजाकिस्तानसम्म नयाँ मध्यम वर्गको उदय हुने आशा जगाएको थियो। द्रुत सहरीकरण र अझ छिटो जन्मदरबाट उत्साहित यो मध्यम वर्गले विश्वव्यापी अर्थतन्त्रलाई नयाँ उचाइमा पुर्‍याउनेछ।

यी जनसङ्ख्या केन्द्रहरूको सबैभन्दा नजिकको विश्व महाशक्तिको रूपमा चीनले परिवर्तनशील आर्थिक ज्वारहरूमा आफूलाई घुसाउन द्रुत गति चाल्यो। 

पूर्वाधार कार्यक्रम, सस्तो ऋण र प्राविधिक साझेदारीको माध्यमबाट बेइजिङ आर्थिक गतिविधिका यी नयाँ पिचहरूलाई चिनियाँ अर्थतन्त्रसँग जोड्न उत्सुक थियो ।

संसारलाई आँधीमा पारेको भाइरल चिनियाँ सोशल मिडिया  टिकटकलाई समेत यसको एक पञ्जाको रुपमा हेरिएको छ। चिनियाँ राष्ट्रपति सी चिनफिङको शब्दमा बीआरआई शताब्दीको परियोजना थियो, जसले चीनलाई केन्द्रमा राखेर विश्वव्यापी व्यवस्थालाई नयाँ आकार दिने उद्देश्य राखेको छ।

कम ब्याज दर र ब्लकबस्टर चिनियाँ आर्थिक वृद्धिले प्रेरित गरेको सस्तो पैसाको युगमा यो सबै सम्भव भएको थियो । तर अहिले परिदृष्य उदास छ। विश्वव्यापी आर्थिक मन्दी र कोभिड–१९ महामारीबाट जारी प्रतिबन्धका बीचमा चिनियाँ अर्थतन्त्र आफ्नो ठूलो वृद्धिदर हासिल गर्न संघर्ष गरिरहेको छ।

बीआरआई परियोजनाहरूको गुणस्तरलाई लिएर धेरै देशहरूको आक्रोशपूर्ण मामिलाहरू जटिल छन् । वाल स्ट्रिट जर्नलले हालै इक्वेडरदेखि जाम्बियासम्मका धेरै बीआरआई परियोजनाहरूमा गम्भीर निर्माण त्रुटिहरू अनुभव गरेको रिपोर्ट गरेको छ।

इक्वेडरको २.७ बिलियन डलरको कोका कोडो सिन्क्लेयर जलविद्युत परियोजना यसको एउटा प्रमुख उदाहरण हो। चिनियाँ निर्मित प्लान्टमा हजारौं दरारहरू देखा परेका छन्। इक्वेडरको उर्जाको सबैभन्दा ठूला स्रोत मध्येको एक यो प्लान्ट फिक्स गर्दा देशलाई गहिरो ऋणमा पार्न सक्छ।

बीआरआई परियोजनाहरूमा भएको ब्रेकडाउनले चीनले श्रीलंका जस्ता ठाउँहरूमा ऋण संकटमा योगदान पुर्‍याउने शिकारी उधारो प्रथाहरू (ऋण जाल कूटनीति भनेर चिनिन्छ) मा संलग्न भएको दाबीमा इन्धन थपिरहेको छ। 

अन्य आलोचकहरूले भनेका छन् कि ब्रेकडाउनहरूले पुष्टि गर्दछ कि चीन परियोजनाहरू निर्माण गर्न धेरै आक्रामक रूपमा अघि बढेको छ जसले प्रायः देशको अवस्थित पूर्वाधारसँग मेल खाँदैन वा वातावरणलाई अत्यधिक क्षति पुर्‍याउँछ।

गत वर्ष चिनियाँ सरकारले चुपचाप बीआरआईको संरचनामा केही परिवर्तन गरेको थियो। आन्तरिक छलफलमा बेल्ट एन्ड रोड २.० डब गरिएको चिनियाँ नीति बजारहरूले नयाँ परियोजनाहरूलाई थप कडाइका साथ मूल्याङ्कन गर्न र ऋणमाथि फेरि वार्ताका लागि अनुमति दिन सहमत भएका थियो यो नै पहिलो रातो संकेत हो।

यदि विश्वव्यापी अर्थतन्त्र लामो समयसम्म मन्दीमा रह्यो र परियोजनाहरू असफल भए भने बीआरआईमा परिवर्तन सम्भवतः जारी रहनेछ। अर्थशास्त्रीहरु सेबास्टियन हर्न, कारमेन रेनहार्ट र क्रिस्टोफ ट्रेबेशलाई उद्धृत गर्दै वाल स्ट्रिट जर्नलले आर्थिक संकटमा परेका देशहरूले चीनको विदेशी ऋणको लगभग ६० प्रतिशत हिस्सा ओगटेको उल्लेख गरेको छ। सन् २०१० मा यो अनुपात ५ प्रतिशत मात्रै थियो।

तेल व्यापारको डि-डलराइजिङ

बीआरआईले निरन्तरता लिँदै गर्दा चीनका शीर्ष नेताहरूले मध्यपूर्वमा नयाँ धक्का दिएर आफ्नो विदेश नीति लक्ष्यहरूलाई पुनः केन्द्रित गरिरहेका छन् । चीनको दीर्घकालीन विदेश नीति उद्देश्यहरू मध्ये एक भनेको डलरको मूल्यमान्यताको तेल व्यापारलाई तोड्नु हो ताकि तेल अन्य मुद्राहरूमा किन्न र बेच्न सकियोस् । 

त्यसका लागि चिनियाँ कम्पनीहरूले तेल उत्पादन गर्ने देशहरूमा ठूलो लगानी गरेका छन्। चीनले साउदी अराम्कोमा महत्वपूर्ण हिस्सेदारी लिन पनि प्रयास गरेको थियो।

चिनियाँ राष्ट्रपतिले हालै अरब खाडी क्षेत्रको भ्रमण गरेका थिए र साउदी अरेबियामा पहिलो चीन अरब शिखर सम्मेलन आयोजना गरेका थिए । जसमा बेइजिङले विभिन्न क्षेत्रहरूमा गहिरो आर्थिक सहयोगको प्रतिबद्धता व्यक्त गरेका थिए। सीको वास्तविक फोकस तेलमा थियो र मध्य पूर्वी कच्चा तेलको थप चिनियाँ आयातको लागि ग्यारेन्टी गर्नेमा पनि थियो।

बीआरआई रातारात हराउनको लागि धेरै ठूलो छ तथापि, यो छिटो छिटो परिवर्तन हुँदैछ। उदीयमान बजारका रुपमा रहेका अर्थतन्त्रका चियरलीडर्स शान्त हुँदा चीन चुपचाप आफ्नो विदेशी उद्देश्यहरूलाई ऋणले ढाकिएका देशहरूमा कमजोर निर्माण क्षेत्रका परियोजनाहरू भन्दा पर वास्तविक नाफाका क्षेत्रहरुमा लगानी गर्न खोज्दैछ ।

डलर निर्धारित तेल व्यापार तोड्नु यस अन्तर्गतको एक क्षेत्र हो। आगामी वर्षहरूमा मध्यपूर्वमा चिनियाँ नेताहरूको भ्रमण झनै बढ्दै जानेछ ।