काठमाडौं । मानव अधिकार, प्रविधिदेखि व्यापारसम्म, चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टी (सीसीपी)ले जनवादी गणतन्त्र चीन (पीआरसी)को बढ्दो ताैल र आकार अन्तर्राष्ट्रिय संस्था, नियम र मापदण्डहरूलाई आफ्नो विचार र चासो अनुरूप बनाउन प्रयोग गरिरहेको छ।

चिनियाँ दृष्टिकोण र स्वतन्त्र र खुला राष्ट्रहरू बीचको अन्तर्राष्ट्रिय संलग्नताको खाडलले भविष्यको विश्वव्यापी समृद्धिलाई कुन मोडेलले राम्रो बनाउँछ भन्ने विषयमा विरोधाभासपूर्ण प्रतिस्पर्धालाई बढावा दिएको छ।

विकास सहयोग र सुलभ वित्त कम विकसित देशहरूमा आफ्नो प्रभाव बढाउनका लागि पीआरसीको मेरुदण्ड नै बनेको छ। अब भने, बेइजिङको विदेश नीतिको नजर कूटनीतिक प्रयासको भन्दा फरक स्वरूपमा केन्द्रित भएको छ।

ग्लोबल सेक्युरिटी इनिसिएटिभ (जीआईएस) पहिलो पटक सीसीपीका महासचिव सी चिनफिङले २०२२ को अप्रिलमा बोआओ फोरम फर एसियाको वार्षिक सम्मेलनको मुख्य भाषणमा घोषणा गरेका थिए।

विद्यमान भूराजनीतिक व्यवस्था जसलाई सीसीपीले उदार लोकतान्त्रिक राष्ट्रहरूको प्रभुत्व भएको ठानेको छ यसैको विकल्पका रूपमा जीएसआई प्रस्ताव प्रस्तुत भएको हो र यसरी जीएसआई विद्यमान भूराजनीतिक व्यवस्थाका हितहरू विरुद्ध छ।

चाइना इन्स्टिच्युट अफ कन्टेम्परेरी इन्टरनेशनल रिलेसनका सहायक अनुसन्धान फेलो डोङ चुनलिङले जीएसआईलाई बढ्दो जटिल र गम्भीर साझा विश्वव्यापी चुनौतीहरूलाई संयुक्त रूपमा सम्बोधन गर्ने चिनियाँ समाधान भनेर वर्णन गरेका छन् ।

जीएसआईका मूल ६ प्रतिबद्धताहरू:

• साझा, व्यापक, सहकारी र दिगो सुरक्षा कायम गर्ने
• सबै देशको सार्वभौमसत्ता र क्षेत्रीय अखण्डताको सम्मान गर्ने
• संयुक्त राष्ट्र बडापत्रको उद्देश्य र सिद्धान्तहरूको सम्मान गर्ने
• देशहरू बीचको मतभेद र विवादहरू शान्तिपूर्वक समाधान गर्ने
• परम्परागत र गैर परम्परागत डोमेनहरूमा सुरक्षा कायम गर्ने र,
• 'अविभाज्य सुरक्षा' कायम गर्ने

सीले ७६ औं संयुक्त राष्ट्र सङ्घको महासभामा जीएसआईको अनावरण गरिएको ६ महिनापछि ग्लोबल डेभलपमेन्ट इनिसिएटिभ (जीडीआई) प्रस्ताव गरेका थिए। 

सीले जीडीआईलाई संयुक्त राष्ट्रको २०३० को दिगो विकास एजेन्डा हासिल गर्दै सन्तुलित, समन्वयात्मक र समावेशी वृद्धि हासिल गर्ने वैकल्पिक मोडेल र छाता अवधारणाहरूको नयाँ जोडीको रूपमा वर्णन गरेका थिए ।

दुवै पहलहरू सीसीपीको हालको अमेरिकी विरोधी विदेश नीतिको आधारसँग मिल्दोजुल्दो छन्। सीसीपीले संयुक्त राज्य अमेरिकालाई पीआरसीको उदय र विश्वव्यापी रूपमा यसको प्रभावलाई रोक्न खोज्ने एक पतन शक्तिको रूपमा हेर्छ । 

विशेष गरी पूर्वी एसिया, जहाँ भविष्यका धेरै आर्थिक पावर हाउसहरू अवस्थित छन् साथै ताइवान जुन यी दुई बीचको सबैभन्दा सम्भावित फ्ल्याशपोइन्टका रूपमा रहेको छ यहाँसम्म अमेरिका आफ्नो विरुद्धमा रहेको चीनले बुझेको छ ।

सीसीपीका अधिकारीहरूले एक प्रभुत्ववादी अमेरिका (र यसका सहयोगीहरू) संसारका प्रमुख चुनौतीहरूको मूल कारण हो भन्ने धारणालाई बढावा दिन्छन्। 

सीसीपीले यो मामला बनाउन कोसिस गरिरहेको छ कि यससँग जवाफहरू छन्, वा कम्तीमा यसले अमेरिकी नेतृत्वको असफल प्रणाली भन्दा फरक विश्वव्यापी शासन संरचना र मूल्यहरूलाई पङ्क्तिबद्ध गर्नको आफ्नो व्यापक लक्ष्यको मुख्य अंशका रूपमा प्रस्ताव गरिरहेको छ ।

जीएसआई र जीडीआई यस अमेरिकी विरोधीवादका उत्पादनहरू हुन्, र सीसीपीको लागि राम्रोसँग उपयुक्त अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्था निर्माण गर्ने फराकिलो चिनियाँ लक्ष्य र यसैलाई एउटै विदेश नीति सिक्काका दुई अनुहारको रूपमा हेर्न सकिन्छ।

जीडीआईको सन्दर्भहरू उल्लेख रहे पनि यहाँ हामी जीएसआईमार्फत सीसीपीले कसरी नयाँ भूराजनीतिक मापदण्डहरू सेट गर्ने प्रयास गर्नेछ र यसो हुँदा युनाइटेड किंगडम (युके)का लागि कस्ता रणनीतिक परिणामहरू सिर्जना हुनेछन् भन्नेमा केन्द्रित रहने छौं:

पीआरसीको नयाँ विदेश नीति पहल र 'अविभाज्य सुरक्षा'

जीएसआईको अनावरणको साथमा चिनियाँ कूटनीतिज्ञहरूको धेरैजसो भाषा पीआरसी र यसको विदेश नीति कोशका पर्यवेक्षकहरूको लागि क्रान्तिकारी हुनेछैन।

राष्ट्रिय सार्वभौमसत्ताको सम्मान गर्ने, गैर हस्तक्षेप र संवाद र परामर्श जस्ता अवधारणाहरू 'शान्तिपूर्ण सह-अस्तित्व'का पाँच सिद्धान्तहरूमा निहित रहेको पीआरसीको भूराजनीतिक बहसका लामो समयदेखि चलेका सिद्धान्तहरू हुन् ।

शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्तहरू:

• क्षेत्रीय अखण्डता र सार्वभौमसत्ताको लागि पारस्परिक सम्मान
• आपसी गैर आक्रामकता
• आन्तरिक मामिलामा आपसी गैर हस्तक्षेप
• पारस्परिक लाभको लागि समानता र सहयोग र,
• शान्तिपूर्ण सहअस्तित्व

पीआरसीको प्रारम्भिक सुरक्षा प्रस्तावको विशिष्ट सिद्धान्त भनेको ६ नम्बर प्रतिबद्धता अविभाज्य सुरक्षा हो। अविभाज्य सुरक्षा मूलतः एक युरोपेली अवधारणा थियो, यो पहिलो पटक सन् १९७५ मा दुई शीतयुद्ध प्रतिद्वन्द्वीहरू उत्तर एट्लान्टिक सन्धि संगठन (नेटो) र वार्सा प्याक्ट बीचको अन्तरक्रियाको लागि आधारभूत नियमहरू स्थापित गर्दै हेलसिंकी ऐनमा उल्लेख गरिएको थियो ।

यसले कुनै पनि देशको सुरक्षा यस क्षेत्रका अन्य देशहरूबाट अविभाज्य हुने र कुनै पनि राष्ट्रको सुरक्षा अर्कोकोमा आउन नहुने प्रस्ताव राखेको छ।

क्रेमलिनमा यो अवधारणा लोकप्रिय साबित भएको छ, रुसका राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनले सन् २०१४ देखि युक्रेन विरुद्धको आक्रामकताको बहानाको रूपमा नेटोको विस्तारको आलोचना गर्न नियमित रूपमा अविभाज्य सुरक्षाको आह्वान गरेका थिए।

यसै किसिमले सीको बोआओ भाषण अमेरिकी शीत युद्ध मानसिकता, आधिपत्यवाद र शक्ति राजनीतिलाई विश्व शान्ति र आजको सुरक्षा चुनौतीहरूको समाधानका लागि खतराको रूपमा निन्दा गर्न प्रयोग गरिएको थियो।

पुटिन र सी दुवैले अविभाज्य सुरक्षाको सिद्धान्तलाई पालना गर्न फरक किसिमका भए पनि उपायहरू लागु गर्न बाध्य छन् भन्ने विश्वास गर्छन्।

सीसीपीले अविभाज्य सुरक्षा (अमेरिकी विरोधीको सहयोगमा) जीएसआईको वैचारिक आधार बन्नुपर्दछ भन्ने कुरा निर्धारण गरेको तथ्यले महाशक्ति राजनीतिको पुनरुत्थान यहाँ रहन्छ नै ।

यद्यपि, जीएसआई यसको हालको स्वरूप लामो सिद्धान्तहरूमा र छोटो व्यावहारिक विवरणहरूमा कसरी सञ्चालन भन्ने कुरा अझै स्पष्ट छैन ।

जीएसआई र जीडीआई दुवै एंकर अवधारणाहरू हुन् जुन आगामी महिना र वर्षहरूमा ठोस नीतिहरू र साझेदारीहरू मार्फत बाहिर आउने सम्भावना छ। बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ (बीआरआई)को विकास यस सन्दर्भमा शिक्षाप्रद हुन सक्छ।

सन् २०१३ मा सीद्वारा घोषणा गरिदा बाँकी विश्वसँग जोड्ने दुई नयाँ व्यापार मार्गहरू विकास गर्ने अस्पष्ट योजनाको बीआरआई एक ढिला अवधारणा थियो । 

यसलाई अन्य देशहरूबाट प्राप्त प्रतिक्रिया र ग्रहणशीलताले आकार दिएको थियो र सीको प्रमुख विदेश नीति पहलको रूपमा आफूलाई बलियो देखाउन विभिन्न एक्टर र संस्थाहरूले अभ्यासमा राखेका थिए ।

जीएसआई सबैभन्दा आकर्षक पहल हो किनभने यसले चिनियाँ नेतृत्वले अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्थाको लागि आफ्नो दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्न विश्व मञ्चमा आफ्नो स्थितिमा पर्याप्त विश्वस्त महसुस गरेको सङ्केत गर्छ।

यी नवजात चिनियाँ पहलहरूलाई खाली बयानका रूपमा खारेज गर्नु हुँदैन । वास्तवमा, तिनीहरू ध्यानपूर्वक अवलोकन गर्नुपर्छ। निश्चित रूपमा जीएसआई र जीडीआईले सीसीपीको प्रतिनिधित्व मात्र गरी आफ्नो विद्यमान विदेश नीति उद्देश्यहरूलाई नयाँ प्रचार र्‍यापिङको साथ फेरि प्याकेज गर्ने एउटा मामला बनाइएको छ।

यद्यपि पीआरसीको बढ्दो शक्ति र अन्तर्राष्ट्रिय पहुँचलाई ध्यानमा राख्दै यी पहलहरूको सीसीपीको भूरणनीतिक उद्देश्यहरू, तिनीहरूले चिनियाँ हितलाई उत्कृष्ट सेवा दिन कसरी विकसित हुने भन्ने छ, र महत्त्वपूर्ण रूपमा बेलायतले कसरी प्रतिक्रिया दिनुपर्छ भन्ने कुराको छानबिन गर्नु अझ महत्त्वपूर्ण छ।

बेल्ट एण्ड रोड, सुरक्षा र विकासको संयोजन?

विगत एक दशकमा कम विकसित देशहरूमा चिनियाँ प्रभावलाई प्रक्षेपण गर्न बीआरआई सीसीपीको प्रमुख माध्यम भएको छ। जीएसआई र जीडीआईको प्रक्षेपणले बेइजिङको विदेश नीतिमा आर्थिक राज्यकलाभन्दा बाहिरको विकासलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ।

बेइजिङले गरिबी निवारणमा विकासोन्मुख राष्ट्रहरूलाई सहयोग गर्ने र विश्वव्यापी दिगो विकास लक्ष्यहरूमा योगदान पुर्‍याउने प्रस्तावसहितको दिगो विकासमा आधारित रहेको जीडीआईले बीआरआईबाट आफूलाई अलग गर्छ।

जीएसआई सबैभन्दा आकर्षक पहल हो किनभने यसले चिनियाँ नेतृत्वले अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्थाको लागि आफ्नो दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्न विश्व मञ्चमा आफ्नो स्थितिमा पर्याप्त विश्वस्त महसुस गरेको सङ्केत गर्छ। 

विगतमा, विश्वव्यापी सुरक्षा समस्याहरूको समाधानको बारेमा छलफल गर्दा, चिनियाँ अधिकारीहरूले कम विकसित क्षेत्रहरूमा समृद्धि प्रदान गर्नु सबैका लागि थप सुरक्षित विश्वव्यापी वातावरणको अग्रदूत हो भनेर जोड दिन उत्सुक थिए।

२०१२ मा सीले सत्ता ग्रहण गरेदेखि घरेलु र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा व्यापक सुरक्षा चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको निर्धारण भएको छ। सुरक्षालाई पार्टीको मूल हितस् लेनिनवादी माओवादी शक्तिको एकाधिकारको अस्तित्व र चिनियाँहरूसँग समाजवादलाई कायम राख्नको लागि महत्वपूर्ण घटकको रूपमा हेरिएको छ।

अप्रिल सन् २०१४ को सुरुमा सीले आफ्नो ठुलो सुरक्षाको अवधारणा प्रस्तुत गरे, जसमा आन्तरिक र अन्तर्राष्ट्रिय सुरक्षालाई अभिन्न रूपमा जोडिएको रूपमा राखिएको थियो।

चिनियाँ अधिकारीहरू र जनमुक्ति सेना (पीएलए) ले बीआरआईको सुरुवातदेखि नै विश्वव्यापी रूपमा राष्ट्रिय हित र अन्यौलताहरू विस्तार गरेर सुरक्षा चुनौतीहरू सिर्जना भएको स्वीकार गरेका छन्।

यसले भौगोलिक र क्षेत्रगत रूपमा विस्तार गरेको हुनाले सीसीपीले बीआरआईलाई पीआरसीको राष्ट्रिय हितहरूको सीमालाई देशको निकट छिमेकीमा परम्परागत फोकसभन्दा बाहिर धकेल्न प्रयोग गरेको छ।

जीएसआईले पीआरसीको अन्तर्राष्ट्रिय विकास उद्देश्यहरू सुरक्षित गर्न औपचारिक दृष्टिकोण प्रतिनिधित्व गर्दछ। चिनियाँ पूर्वाधार लगानीको लागि अन्तिम बिन्दु चिन्ह लगाउनुको सट्टा (जुन २०२० देखि घट्दै गएको छ), जीएसआईले पीआरसीको विश्वव्यापी शासन प्रमाणहरू जलाउन फराकिलो भूराजनीतिक प्याकेजको रूपमा बीआरआई (र अहिले जीडीआई) सँग सहअस्तित्व गर्ने सम्भावना छ। र प्रचलित खुला अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्थाको कथित अपर्याप्तताहरूलाई सम्बोधन गर्नेछ ।

निस्सन्देह सीसीपीको लागि आर्थिक स्वार्थ खेलमा रहन्छ। सुरक्षा साझेदारहरूको विस्तारित नेटवर्कले बीआरआई लगानीको अनुमानित ५९.५ अर्ब अमेरिकी डलरलाई अझ राम्रोसँग सुरक्षित गर्न मद्दत गर्न सक्छ।

थप विशेष रूपमा पीआरसीसँग एडेनको खाडी र लाल सागरको किनारमा फैलिएको लगानीहरूको स्ट्रिङ छ । केही अमेरिकी ३३.९ अर्ब डलरको चिनियाँ ऋणले सन् २००० देखि अफ्रिकाको हर्न क्षेत्रमा बाढी मच्चाएको छ। यो कुनै आश्चर्यको कुरा होइन कि पीआरसीले आफ्नो प्रारम्भिक जीएसआईप्रवर्द्धनमा यस क्षेत्रलाई प्राथमिकता दिएको छ।

शान्ति र स्थिरता पीआरसीको अन्तर्राष्ट्रिय लगानीको सफलता र विदेशमा चिनियाँ नागरिकहरूको सुरक्षाको लागि महत्त्वपूर्ण छ। तर, जीएसआई एक भूराजनीतिक क्रम अवधारणाको रूपमा चिनियाँ सम्पत्तिको सुरक्षाको बाहिर जान्छ। बेइजिङले देखाउने कोसिस गरिरहेको छ कि पीआरसीसँग आज विश्वले सामना गर्ने सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण भूराजनीतिक चुनौतीहरूको व्यावहारिक जवाफ छ।

भूराजनीतिक परिवेश अहिले किन?

सीसीपीको विश्वास र महत्त्वाकाङ्क्षी विश्वव्यापी पहुँचलाई विशुद्ध रूपमा प्रतिबिम्बित गर्नुको सट्टा जीएसआई पार्टीको खतरा धारणा र पीआरसीको अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिष्ठाको वर्तमान स्थितिमा उच्च चासोको अभिव्यक्ति पनि हो। 

बेइजिङले यसलाई विशेष रूपमा भरिएको क्षणको रूपमा हेर्छ, यो महसुस गर्दै कि स्वतन्त्र र खुला देशहरूको अमेरिकी नेतृत्वको गठबन्धन यसको उदय रोक्न एकजुट हुँदै छ।

सीसीपीले अवसरहरू, खतराहरू, आफ्नो छवि र मूल्यहरूसँग सम्बन्धित चार मुख्य कारणहरूका लागि आफ्नो भूरणनीतिक एजेन्डालाई औपचारिक बनाउन यो क्षण रोजेको छ।

अवसरहरू

रुसले युक्रेन विरुद्धको व्यापक निन्दाको आक्रमणको केही हप्तापछि सीले बोआओ भाषण दिएका हुन्। परिणामस्वरूप संकटमा मध्यस्थता नगर्ने विकल्प रोजेपछि सीसीपीले यो स्थितिलाई एक वैकल्पिक दृष्टिकोणको साथ अनुचित अमेरिकी प्रभुत्वपूर्ण अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्थाको रूपमा हेरेको कुरालाई प्रतिस्थापन गर्न उपकरण बनाइएको छ। 

युक्रेन विरुद्ध रूसको नयाँ आक्रामकताको कारणले खाद्यान्न र ऊर्जाको सन्दर्भमा विश्वव्यापी उथलपुथलले पनि प्रजातन्त्र र धेरै कम विकसित देशहरूले युद्धलाई कसरी हेर्ने भन्ने बीचमा स्पष्ट खाडल सिर्जना गरेको छ।

बेइजिङले यसको फाइदा उठाउन खोजिरहेको चिनियाँ नीतिनिर्माताहरू महसुस गर्छन्। यूके, युरोप र अमेरिका युरोएट्लान्टिक भूराजनीतिक चिन्तामा व्यस्त छन्, आर्थिक रिकभरी र विकासको लागि आवश्यक स्थिरता सुनिश्चित गर्न जीएसआईलाई साधनको रूपमा टाउट गर्ने अवसरको सञ्झ्याल देखा परेको छ।

खतराहरु

चिनियाँ सरकार ‘इन्डो-प्यासिफिक नेटो’ को कुनै न कुनै रूपको सम्भावित गठनका साथै अमेरिका, बेलायत र युरोपेली संघ (ईयू)द्वारा नयाँ क्षेत्रीय रणनीतिहरूबाट चिन्तित छ। 

सीसीपीले अस्ट्रेलिया, बेलायत र अमेरिका(एयुकेयुएस) बीचको त्रिपक्षीय प्रविधि साझेदारी साझेदारी र चतुर्भुज सुरक्षा संवाद (क्वाड) जस्ता सुरक्षा पहलहरू, जसमा अमेरिका, जापान, भारत र अष्ट्रेलियाले भाग लिने पहलहरूलाई आफ्नै घरको आँगनमा स्वतन्त्र र खुला राष्ट्रहरूबाट उत्तेजक शत्रुताको रूपमा लिन्छ। 

हालको विश्वव्यापी व्यवस्था अमेरिकी आधिपत्यतर्फ केन्द्रित छ र विश्वको सबैभन्दा ठुलो शक्तिले पीआरसीलाई दबाउन र घेरा हाल्न सक्दो प्रयास गरिरहेको छ भन्ने भावना अमेरिकी सरकार अमेरिकी सहयोगीहरूलाई किनारा लगाउन समर्थन हासिल गरेर उत्प्रेरित भएपछि मात्र बलियो भएको छ।

बेइजिङले विश्वास गर्छ कि जीएसआईले चीनको उदयलाई नियन्त्रण गर्ने गठबन्धनको प्रयासलाई कमजोर बनाउन सक्छ ।

दृष्य

बीआरआईको रूपमा जीएसआईलाई कम विकसित देशहरूमा मात्र लक्षित गरिएको छैन, जुन विद्यमान विश्वव्यापी भूराजनीतिक परिदृश्यमा शंका गर्न सकिन्छ। यसले राष्ट्रहरूको नजरमा पीआरसीको प्रतिष्ठा पुनर्स्थापना गर्न मद्दत गर्दछ जुन युक्रेनमा रूसको नयाँ आक्रमणको लागि यसको अर्थपूर्ण प्रतिक्रियाको कमीको लागि आलोचना गरिएको छ, र बढ्दो चीन खतराको कथालाई काउन्टर गर्दछ जुन स्वतन्त्र र खुला राष्ट्रहरूद्वारा विस्तार भइरहेको छ। 

यो पहल फेब्रुअरी २०२२ भन्दा पहिले नै अस्तित्वा रहे पनि यसको घोषणाको समय र अत्यावश्यकतालाई युद्धसँग जोड्न सकिन्छ र रूसलाई यस(चीन)को मौन समर्थनका कारण पीआरसीको अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिष्ठामा क्षति पुगेको छ। 

यसको आफ्नै राष्ट्रिय हित र जीएसआईले संयुक्त राष्ट्र बडापत्रका उद्देश्य र सिद्धान्तहरू पालन गर्ने सौम्य महाशक्तिको रूपमा काम गर्ने आफ्नो छवि बढाउन मद्दत गर्न सक्छ।

मान्यताहरु

अमेरिकी विश्वव्यापी व्यवस्था समस्याहरुको जड भएको भन्दै अमेरिकाविरुद्ध वैधानिक रूपमै औँला ठड्याउने सीसीपीको प्रयासका एक हिस्सया हुन्, जीएसआई र जीडीआई ।

उदाहरणका लागि युक्रेनको दुर्दशाको लागि रुसी आक्रामकतालाई दोष लगाउनुको सट्टा, चिनियाँ विदेश मन्त्री वाङ यीले शीतयुद्ध मानसिकतालाई औँल्याउँदै रुसी कार्यको जिम्मेवारी अमेरिकालाई बोकाएका थिए ।

आफ्नो विश्वासमा अडिग पीआरसीले आफ्नो उदय र अमेरिका र उसका सहयोगीहरूको पतन देखिरहेको छ, बेइजिङले खुला अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्थाको मुखर आलोचना जारी राखेको छ, र चिनियाँ मूल्यमान्यता र संरचनाहरू आजको रणनीतिक चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्नका लागि बढी उपयुक्त छन् भनी सुझाव दिन्छ। यो बढ्दो विश्वास राष्ट्रवादी जोस र अमेरिका विरोधी जोसले प्रवर्द्धित छ ।

के जीएसआईले व्यवहारिक रूपमा काम गर्न सक्छ?

सेप्टेम्बर २०२२ सम्म जीएसआईमा स्पष्ट रूपमा ठोस नीतिहरूको अभाव छ। यद्यपि पीआरसीले धेरै समूह र प्लेटफर्महरू यसलाई प्रयोग गरिरहेको छ र अमेरिकी नेतृत्वको अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूलाई वास्तविक विकल्पहरू प्रदान गर्न तिनीहरूलाई सक्रिय रूपमा सुदृढ गर्दै छ ।

उदाहरणका लागि सीले गत जुनमा ब्राजिल, रुस, भारत, चीन र दक्षिण अफ्रिका (ब्रिक्स)शिखर सम्मेलन जस्ता बहुपक्षीय फोरमहरू मार्फत पहललाई च्याम्पियन गरेका थिए, जसमा उनले सहभागी देशहरूलाई अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्थाको अधिक समान रूपलाई अँगाल्न आह्वान गरे।

हालै सेप्टेम्बर १६ मा सांघाई सहयोग सङ्गठनको २२ औं बैठकमा यो रिपोर्ट गरिएको छ कि सीले सबै सदस्यहरू बीच सुरक्षा सहयोग विस्तार गर्ने आवश्यकतालाई जोड दिए र उनीहरूलाई वैश्विक सुरक्षा पहल कार्यान्वयनमा संलग्न हुन स्वागत गरे। 

अफ्रिकामा चिनियाँ कूटनीतिज्ञहरूले गत नोभेम्बरमा सीले घोषणा गरेको चीन-अफ्रिका सहयोग भिजन २०३५ र अफ्रिकाको हर्नमा शान्ति र विकासको दृष्टिकोण सहित विद्यमान सहयोग सम्झौताहरूमा जीएसआईको लेबल जोड्न थालेका छन्। दक्षिण प्रशान्त क्षेत्रमा पुगेपछि चिनियाँ अधिकारीहरूले सोलोमन टापुसँग भएको द्विपक्षीय सुरक्षा सम्झौतासँग यस पहललाई जोडेका छन्।

जीडीआई तुलनात्मक रूपमा क्षेत्रीय विकास कोषहरूमा थप ठोस वित्तीय प्रतिबद्धताहरू उत्पादन गर्न थालेको छ। सीले दक्षिण-दक्षिण सहयोग सहायता कोषमा पहिले नै प्रतिबद्ध रहेको ३ अर्ब अमेरिकी डलरको शीर्षमा थप १ अर्ब अमेरिकी डलर दिने वाचा गरे, जसलाई उनले वैश्विक विकास र दक्षिण-दक्षिण सहयोग कोषका रूपमा नामकरण गरेका छन्। जीडीआईलाई पीआरसीले संयुक्त राष्ट्र शान्ति र विकास कोषमा आफ्नो इन्पुट बढाउने सवारीको रूपमा राखेको छ।

यद्यपि, अन्तर्राष्ट्रिय सुरक्षामा थप सक्रिय संलग्नतातर्फ भनाइमा उल्लेखनीय परिवर्तन भएको छ। जुनमा भएको पहिलो चाइना हर्न अफ अफ्रिका शान्ति सम्मेलनमा हर्न अफ अफ्रिका मामिलाका लागि चिनियाँ विशेष दूत जू बिङले द्वन्द्व समाधान गर्न परामर्श र हस्तक्षेप सम्बन्धी अन्तरक्रिया मार्फत पीआरसीका समकक्षीहरूसँग काम गर्न तयार रहेको बताएका थिए। यस क्षेत्रले आफ्नो अन्तर्राष्ट्रिय सुरक्षा दृष्टिकोणको बारेमा यो सम्मेलन आयोजना गर्न सक्षम भएको तथ्यलाई जीएसआईको प्रारम्भिक उपलब्धिको रूपमा उद्धृत गरिएको छ।

शान्ति सम्मेलनमा जूले यस क्षेत्रका राष्ट्रहरू बीचको विवादहरू व्यक्तिगत रूपमा मध्यस्थता गर्न प्रस्ताव गरे। बेइजिङ पहिले सुडान जस्ता देशहरूमा पछाडिद्वन्द्व मध्यस्थतामा संलग्न रहेको बेला, व्यक्तिगत द्वन्द्वको मध्यस्थताले अन्तर्राष्ट्रिय द्वन्द्व समाधानका लागि धेरै हातमा हुने दृष्टिकोणलाई सङ्केत गर्छ।

पीआरसीको धेरै सुरक्षा साझेदारीहरू तुलनात्मक रूपमा विकासशील देशहरूसँग असंरचित छन्। देश-देशको आधारमा निर्धारण गरिएको हर्न अफ अफ्रिका शान्ति सम्मेलनमा पीआरसीको ओभरचरले थप औपचारिक सम्झौताहरू हुन सक्ने सुझाव दिन्छ।

पीआरसी साँच्चै अन्य देशहरूको आन्तरिक मामिलाहरूबाट बाहिर रहन सक्षम हुनेछ कि छैन र यसको हित र नागरिकहरूको सुरक्षा र सुरक्षाको आवश्यकतासँग गैर सैन्य माध्यमहरूको लागि आफ्नो प्राथमिकता मिलाउन सक्छ कि छैन भन्ने प्रश्नहरू भने बाँकी छन्। 

जिबूतीमा सन् २०१७ मा खोलिएको पीएलएको स्थायी विदेशी समर्थन सुविधाले सङ्केत गर्दछ कि सीसीपीले नीतिका रूपमा पीआरसीले कुनै पनि विदेशी देशमा सेना तैनाथ गर्दैन वा कुनै सैन्य अड्डाहरू स्थापना गर्दैन भन्ने दाबीबाट विचलित हुन इच्छुक छ। 

यद्यपि जीएसआईले संयुक्त राज्य अमेरिकालाई विश्वको प्रमुख सुरक्षा प्रदायकको रूपमा चुनौती दिने प्रयासको प्रतिनिधित्व गरेको देखिँदैन, जुन भूमिका पीआरसीमा मान्ने विशेषज्ञता र क्षमताहरूको अभाव छ।

जीएसआईकाे स्वागत कसरी हुनेछ?

रूसले पहिले नै जीएसआईतर्फ आफ्नो स्वीकृतिको सङ्केत गरिसकेको छ। अहिलेको लागि सीसीपीको प्राथमिकता कम विकसित राष्ट्रहरू हुन्।

बीआरआईको रूपमा जीएसआई सामान्यतया अफ्रिका र ल्याटिन अमेरिकामा राम्रोसँग स्वागत हुने सम्भावना छ। पीआरसीसँग गैर हस्तक्षेपको सिद्धान्तमा आधारित अफ्रिकी राष्ट्रहरूसँग धेरै विद्यमान सुरक्षा सम्झौताहरू छन् । जसलाई स्रोतहरू र संरचनाहरू जम्मा गर्ने केही अफ्रिकी राष्ट्रहरूले विश्वव्यापी अर्थशास्त्र र राजनीतिमा ठुलो प्रभाव पार्ने अवसरको रूपमा हेर्न सक्छन्। 

क्यामरून, ग्याबोन, घाना र नाइजेरिया जस्ता देशहरूले सैन्य तालिम, खुफिया आदानप्रदान र आतङ्कवाद विरोधी प्रयासहरू मार्फत सुरक्षा सम्बन्ध बढाउन पीआरसीको प्रस्तावहरू स्वीकार गरेका छन्। 

ल्याटिन अमेरिकी र क्यारिबियन देशहरूले जीएसआईसँग आफ्नो संलग्नता समन्वय गर्न थप समय लिन सक्नेछन्, तर निकारागुआ र उरुग्वे दुवैका विदेश मन्त्रीहरूले पहलका लागि प्रारम्भिक समर्थन व्यक्त गरेका छन्।

छिमेकी दक्षिण र दक्षिणपूर्व एसियालाई खुसी पार्न कठिन भीड हुनेछ। छिमेकी देशहरूमा विशेष गरी फिलिपिन्स र भियतनाममा पीआरसीको उदय र इन्डो प्यासिफिकको बारेमा पर्याप्त चिन्ता छ।

दक्षिण चीन सागरमा पीआरसीको क्षेत्रीय र सामुद्रिक दाबी र ताइवानप्रति यसको बढ्दो सङ्घर्षपूर्ण व्यवहारलाई केही छेउछाउका देशहरूले जीएआईको अविभाज्य सुरक्षाको मौलिक सिद्धान्तको विरोधीको रूपमा हेरेका छन्।

यी राष्ट्रहरू पीआरसीमा थप एकीकरणको प्रतिरोध गर्न झुकावमा रहनेछन्। सामुद्रिक सीमा विवाद र साउथ चाइना सी स्रोतको भण्डारणको विषयमा सीसीपीले टेबुलमा आउन इन्कार गरेमा पीआरसी लाई जीएसआईलाई साँचो विश्वव्यापी प्रभाव दिनको लागि बोर्डमा एक आणविक राज्य र उदाउँदो महाशक्ति भारत चाहिनेछ ।

जारी सीमा विवादले भारतको तत्काल सहभागी हुने सम्भावना कम छ, यद्यपि नयाँ दिल्लीले सहभागिताको बारेमा छलफल गर्न तयार रहेको सङ्केत गरेको छ।

स्वतन्त्र र खुला देशहरूमा आफ्नो छवि नरम पार्ने कदमको रूपमा बेइजिङले यूके लगायत युरोपेली राज्यहरूबाट जीएसआईमा भित्र्याउने प्रयास गर्नेछ ।

चिनियाँ अधिकारीहरूले तर्क गरेका छन् कि जीएसआईले साइप्रसको विभाजन जस्ता प्रमुख युरोपेली सुरक्षा समस्याहरूलाई सम्बोधन गर्न सक्छ ।

तर, जिम्मेवार विश्वव्यापी शक्तिको रूपमा पीआरसीको भूमिकाको नकारात्मक दृष्टिकोण सीसीपीको अप्रत्याशित टकराव वुल्फ योद्धा कूटनीति र युक्रेन विरुद्ध रुसको नयाँ आक्रमणको बारेमा चिनियाँ स्थिति (सीसीपी सँग त्यस्ता काँडेदार कूटनीतिक प्रयासहरूमा संलग्न हुनको लागि ज्ञान र स्रोतको अभाव छ)को परिणाम स्वरूप ऐतिहासिक उचाइमा रहेको छ।

आफ्नो नवीनतम रणनीतिक अवधारणामा नेटोले पहिलो पटक पीआरसीलाई महत्त्वपूर्ण सुरक्षा चुनौतीको रूपमा तोकेको छ।

विस्तृतरुपमा बेइजिङले आफ्नो वैदेशिक संलग्नताका केही विशेषताहरू प्राप्तकर्ता राष्ट्रहरूमा खरानी भएको कुरा स्वीकार गर्दछ। बीआरआई ऋण वरपरको अस्पष्टता र उचित लगनशीलताको अभावले धेरै चिनियाँ समर्थित परियोजनाहरू अस्तव्यस्त र प्राप्तकर्ता देशहरूलाई अव्यवस्थित स्तरको ऋणको काठीमा परेको छ।

नयाँ विदेश नीति पहलहरू गरिबी निवारण र जलवायु परिवर्तन क्षमता निर्माण जस्ता गम्भीर वित्तीय जोखिमहरू नबोक्ने क्षेत्रहरूमा ठोस, विश्वसनीय प्रस्तावहरू ल्याउनु पर्छ।

चिनियाँ आक्रामकताविरुद्ध अमेरिका, बेलायतलगायतका सहयोगीहरूले जीएसआईको निगरानी, सहयोगी र साझेदारहरूसँगको सहयोगलाई बलियो बनाउने र ट्रान्स प्यासिफिक पार्टनरसिप, आशियानदेखि विश्वभर साझेदारीहरू निर्माण र पुनर्निर्माण गर्ने गर्नुपर्छ।

(यो लेख बेलायतको संसदीय चाइना रिसर्च ग्रुपका अनुसन्धान प्रमुख क्रिस क्यासले भू-रणनीति काउन्सिल (काउन्सील अन जियोस्ट्राटिजी)का लागि लेखेका हुन् । चीनको हाङ्जाओमा ब्रिटिस काउन्सिलमा काम गरेका क्रिस क्यासले किंग्स कलेज लन्डनको लाउ चाइना इन्स्टिच्युटबाट चाइना र ग्लोबलाइजेशनमा एमएससी र सेन्ट एन्ड्रयूज विश्वविद्यालयबाट आधुनिक इतिहासमा एमए गरेका छन्।)